Ο ψηφιακός μετασχηματισμός της κοινωνίας έχει δημιουργήσει ευκαιρίες, αλλά και μια νέα μορφή αποκλεισμού. Για πολλούς ηλικιωμένους και ιδιοκτήτες μικρών επιχειρήσεων, ιδίως σε περιοχές με άνιση πρόσβαση στην τεχνολογία ή την ψηφιακή εκπαίδευση, ο ψηφιακός κόσμος παραμένει άγνωστος ή εκτός εμβέλειας. Αναγνωρίζοντας αυτό το κρίσιμο ζήτημα, το έργο DIGITAL-IN — «Ψηφιακές δεξιότητες για την ένταξη των ψηφιακά ευάλωτων ομάδων»— δημιουργήθηκε για την κατανόηση και την αντιμετώπιση αυτών των ανισοτήτων.
Το DIGITAL-IN, το οποία χρηματοδοτείται από το πρόγραμμα Erasmus + και υλοποιείται σε πέντε ευρωπαϊκές χώρες (Ελλάδα, Κύπρος, Ιταλία, Λιθουανία και Ισπανία), επιδιώκει να ενδυναμώσει τις ψηφιακά ευάλωτες ομάδες μέσω προσαρμοσμένων εκπαιδευτικών πόρων και κατάρτισης, συμμετοχής των ενδιαφερόμενων μερών και συστάσεων πολιτικής.
Βασικό αποτέλεσμα του έργου είναι η έκθεση για το συγκριτικό πλαίσιο, η οποία βασίζεται σε αναλύσεις των εθνικών αναγκών για τη σύνθεση των πορισμάτων σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Ενώ τα προηγούμενα παραδοτέα επικεντρώθηκαν στα ειδικά ανά χώρα κενά και στις τοπικές πραγματικότητες, η παρούσα έκθεση αποτελεί ένα βήμα που προσφέρει ένα διακρατικό φακό και επισημαίνει κοινές προκλήσεις και στρατηγικές λύσεις.
Κοινές προκλήσεις, διαφορετικές πραγματικότητες
Μια βασική εικόνα της συγκριτικής έκθεσης είναι ότι ο ψηφιακός αποκλεισμός αποτελεί πανευρωπαϊκό πρόβλημα, το οποίο όμως εκδηλώνεται διαφορετικά ανάλογα με τη γεωγραφία, τη δημογραφία και τις εθνικές υποδομές. Αυτό που ενώνει και τις πέντε χώρες-εταίρους είναι η ανάγκη στήριξης των ηλικιωμένων και των ιδιοκτητών μικρών επιχειρήσεων, δύο ομάδες που συχνά παραβλέπονται στις βασικές πρωτοβουλίες ψηφιακής πολιτικής.
Η έκθεση αποκαλύπτει σημαντικές ανισότητες όσον αφορά την ψηφιακή ετοιμότητα σε αστικό και αγροτικό πλαίσιο. Τα αστικά κέντρα συχνά επωφελούνται από καλύτερες υποδομές, περισσότερες πρωτοβουλίες κατάρτισης και ευκολότερη πρόσβαση σε δίκτυα υποστήριξης. Αντιθέτως, οι αγροτικές περιοχές αντιμετωπίζουν εμπόδια όπως η ανεπαρκής συνδεσιμότητα, η έλλειψη τοπικών κόμβων κατάρτισης και η μειωμένη ευαισθητοποίηση σχετικά με τα διαθέσιμα προγράμματα στήριξης.
Αυτό το γεωγραφικό ψηφιακό χάσμα είναι εμφανές σε όλες τις συμμετέχουσες χώρες. Η Κύπρος και η Ιταλία, για παράδειγμα, παρουσιάζουν έντονες αντιθέσεις στην ψηφιακή συνεργασία μεταξύ των αστικών και των αγροτικών πληθυσμών τους. Στη Λιθουανία και την Ισπανία, τα κινητά σημεία πρόσβασης και οι εκστρατείες ψηφιακού γραμματισμού αποσκοπούν στη διάθεση πόρων σε απομακρυσμένες κοινότητες. Η Ελλάδα, ενώ επιδεικνύει ελπιδοφόρες αστικές πρωτοβουλίες, αντιμετωπίζει δυσκολίες όσον αφορά την κάλυψη σε ορεινές και νησιωτικές περιοχές.
Ηλικιωμένοι και ψηφιακή μετάβαση
Ένα από τα πιο εντυπωσιακά ευρήματα αφορά τις εμπειρίες των ηλικιωμένων ενηλίκων. Και στις πέντε χώρες, τα έξυπνα τηλέφωνα είναι η κυρίαρχη συσκευή που χρησιμοποιείται από τους ηλικιωμένους — κάτι που είναι θετικό για εκπαιδευτικές παρεμβάσεις με βάση το κινητό τηλέφωνο. Ωστόσο, όσον αφορά τις αυτοαξιολογούμενες ψηφιακές δεξιότητες, υπάρχουν μεγάλες διαφορές. Πολλοί ηλικιωμένοι ταξινομούνται ως «καθόλου ειδικευμένοι», παρόλο που οι πραγματικές ικανότητές τους (π.χ. αποστολή μηνυμάτων ή χρήση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου) μπορεί να είναι καλύτερες από ό,τι πιστεύουν. Αυτό το χάσμα μεταξύ αντίληψης και πραγματικότητας υποδηλώνει έλλειψη εμπιστοσύνης και φόβου και όχι μόνο τεχνική ανεπάρκεια.
Μια άλλη σημαντική παρατήρηση είναι ότι τα κίνητρα διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην ψηφιακή υιοθέτηση. Οι ηλικιωμένοι που δεν αντιλαμβάνονται την ανάγκη για ψηφιακές δεξιότητες είναι απίθανο να συμμετάσχουν σε κατάρτιση, ανεξάρτητα από το πόσο προσβάσιμη είναι. Ως εκ τούτου, η ευαισθητοποίηση σχετικά με τα καθημερινά οφέλη— όπως η ηλεκτρονική τραπεζική, οι ηλεκτρονικές συνταγές, οι βιντεοκλήσεις με εγγόνια ή η χρήση κρατικών υπηρεσιών- είναι καίριας σημασίας.
Το πλαίσιο DIGCOMP (πλαίσιο ψηφιακών ικανοτήτων για τους πολίτες) παρέχει μια χρήσιμη οπτική για την κατανόηση και τη διάρθρωση των προσπαθειών κατάρτισης. Η έκθεση τονίζει την ανάγκη ανάπτυξης ικανοτήτων όσον αφορά:
- Γραμματισμός σε πληροφορίες και δεδομένα (π.χ. αναζήτηση στο διαδίκτυο, αξιολόγηση πηγών)
- Επικοινωνία και συνεργασία (π.χ. με τη χρήση εργαλείων ανταλλαγής μηνυμάτων)
- Δημιουργία ψηφιακού περιεχομένου
- Ασφάλεια και ιδιωτική ζωή
- Επίλυση προβλημάτων σε ψηφιακά πλαίσια
Οι εκπαιδευτικές πρωτοβουλίες που ευθυγραμμίζονται με αυτούς τους προσανατολισμούς και λαμβάνουν υπόψη τη σωματική και γνωστική πραγματικότητα των εκπαιδευομένων μεγαλύτερης ηλικίας είναι πολύ πιθανότερο να επιτύχουν. Τα άτυπα μοντέλα μάθησης βάσει ομοτίμων και μεταξύ των γενεών (όπως χρησιμοποιούνται στην Ιταλία και την Ισπανία) είναι επίσης ιδιαίτερα αποτελεσματικά για την ομάδα αυτή.
Μικρές επιχειρήσεις σε μια ψηφιακή οικονομία
Οι μικρές επιχειρήσεις σε ολόκληρη την Ευρώπη κινδυνεύουν επίσης να μείνουν πίσω στην ψηφιακή εποχή. Ενώ πολλοί έχουν υιοθετήσει το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο και το βασικό μάρκετινγκ στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, λιγότεροι έχουν εφαρμόσει πλατφόρμες ηλεκτρονικού εμπορίου, εργαλεία CRM, υπηρεσίες υπολογιστικού νέφους ή ανάλυση δεδομένων. Σε μια ολοένα και πιο ανταγωνιστική και ψηφιοποιημένη οικονομία, αυτό τους θέτει σε μειονεκτική θέση.
Τα εμπόδια που αναφέρουν οι ιδιοκτήτες μικρών επιχειρήσεων είναι τόσο πρακτικά όσο και ψυχολογικά. Οι οικονομικές ανησυχίες (π.χ. επενδύσεις σε νέο λογισμικό ή κατάρτιση) είναι διαδεδομένες, ιδίως στην Ισπανία και την Ιταλία. Στην Ελλάδα και την Κύπρο, η αντίσταση στην αλλαγή και ο φόβος αποτυχίας αποτελούν συχνά σημαντικότερα εμπόδια από την πρόσβαση στην ίδια την τεχνολογία.
Είναι σημαντικό ότι η έκθεση τονίζει ότι οι ιδιοκτήτες επιχειρήσεων δεν ζητούν αφηρημένες διαλέξεις. Επιθυμούν πρακτική κατάρτιση και εκπαίδευση επί το έργω που να μπορεί να εφαρμοστεί άμεσα στις δραστηριότητές τους. Είτε πρόκειται για τη δημιουργία διαδικτυακού καταστήματος, τη χρήση εργαλείων ΤΝ για την εξυπηρέτηση πελατών είτε για τη δημιουργία καλύτερων ψηφιακών τιμολογίων, η χρησιμότητα της κατάρτισης είναι ζωτικής σημασίας. Τα προγράμματα πρέπει επίσης να είναι σπονδυλωτά και ευέλικτα, επιτρέποντας στους ιδιοκτήτες επιχειρήσεων να μαθαίνουν με τον δικό τους ρυθμό και να εστιάζουν σε τομείς που τους ενδιαφέρουν περισσότερο.
Τι λειτουργεί: Διδάγματα από τις βέλτιστες πρακτικές
Διάφορες καινοτόμες πρακτικές έχουν προκύψει από όλες τις συμμετέχουσες χώρες:
- Η Ελλάδα έχει εφαρμόσει τις «Ομάδες Ψηφιακής Υποστήριξης» και τις «Ψηφιακές γωνίες» σε δήμους όπως η Φλώρινα και η Καβάλα, παρέχοντας προσωπική καθοδήγηση σε ηλικιωμένους. Τα μέτρα αυτά αποδείχθηκαν ιδιαίτερα αποτελεσματικά για την οικοδόμηση εμπιστοσύνης.
- Το ισπανικό πρόγραμμα KIT DIGITAL παρέχει χρηματοδοτική στήριξη σε μικρές επιχειρήσεις για ψηφιακές επενδύσεις, αν και η γραφειοκρατική πολυπλοκότητα εξακολουθεί να αποτελεί πρόκληση.
- Η Ιταλία έχει ενστερνιστεί την εκπαίδευση ομοτίμων, με προγράμματα όπως το «Nonni Smart», όπου οι ηλικιωμένοι διδάσκουν ο ένας τον άλλον, με την υποστήριξη νεότερων εθελοντών στο «Servizio Civile Digitale».
- Η Λιθουανία έχει θεσπίσει «διαδικτυακές ημερίδες για τους ηλικιωμένους πολίτες», συνδυάζοντας την κατάρτιση με ευρύτερη συμμετοχή της κοινότητας και εθνικές εκστρατείες ευαισθητοποίησης.
- Η Κύπρος δίνει έμφαση στη διαγενεακή μάθηση και αξιοποιεί οργανισμούς όπως η CTAO και η ANAD για τη σύνδεση ηλικιωμένων και ιδιοκτητών μικρών επιχειρήσεων με στοχευμένα ψηφιακά προγράμματα.
Τα μοντέλα αυτά αναδεικνύουν τη σημασία της τοπικής προσαρμογής, της υλοποίησης σε επίπεδο τοπικής κοινότητας και της συνεχούς στήριξης. Ο ψηφιακός γραμματισμός δεν είναι μια εφάπαξ συνεδρία κατάρτισης — είναι ένα ταξίδι που πρέπει να υποστηρίζεται μέσω της συνεχούς συμμετοχής.
Συστάσεις για την πολιτική και την πρακτική
Η συγκριτική έκθεση καταλήγει σε ένα ισχυρό σύνολο πέντε συστάσεων, οι οποίες βασίζονται σε διακρατικά στοιχεία και έχουν τις ρίζες τους στην πραγματικότητα εκείνων που πλήττονται περισσότερο από τον ψηφιακό αποκλεισμό:
1. Ενίσχυση της πρόσβασης σε ψηφιακές υποδομές
Οι κυβερνήσεις πρέπει να διασφαλίσουν τη διαθεσιμότητα διαδικτύου υψηλής ταχύτητας και σύγχρονων συσκευών όχι μόνο στις πόλεις, αλλά και σε απομακρυσμένες περιοχές. Αυτό περιλαμβάνει επενδύσεις σε κινητές μονάδες και δορυφορικές λύσεις για ορεινές ή νησιωτικές περιοχές.
2. Επιδότηση τεχνολογίας για ευάλωτες ομάδες
Θα πρέπει να παρέχεται χρηματοδοτική στήριξη σε ηλικιωμένους και μικρές επιχειρήσεις για την απόκτηση των απαραίτητων ψηφιακών εργαλείων. Αυτά θα μπορούσαν να λάβουν τη μορφή κουπονιών, επιχορηγήσεων ή προγραμμάτων δανείων εξοπλισμού.
3. Δρομολόγηση εθνικών εκστρατειών ψηφιακού γραμματισμού
Η ευαισθητοποίηση είναι το ήμισυ της μάχης. Οι εθνικές εκστρατείες μπορούν να αποκαλύψουν την τεχνολογία, να προωθήσουν επιτυχημένα παραδείγματα και να αυξήσουν την ευαισθητοποίηση του κοινού σχετικά με τη σημασία των ψηφιακών δεξιοτήτων για την ένταξη, την παραγωγικότητα και την καθημερινή ζωή.
4. Ενίσχυση της εκπαίδευσης για την ασφάλεια στο διαδίκτυο
Οι ηλικιωμένοι, ειδικότερα, ανησυχούν ιδιαίτερα για την ιδιωτική ζωή, την απάτη και τις απάτες. Κάθε πρόγραμμα κατάρτισης πρέπει να ενσωματώνει διαδικτυακά σχήματα ασφάλειας και κυβερνοασφάλειας — κατά προτίμηση μέσω παραδειγμάτων που έχουν απήχηση σε πραγματικές συνθήκες.
5. Ανάπτυξη εξατομικευμένων εκπαιδευτικών προγραμμάτων για τον ψηφιακό γραμματισμό
Η γενική κατάρτιση δεν λειτουργεί. Τα προγράμματα πρέπει να προσαρμόζονται ανάλογα με το προφίλ χρήστη (π.χ. ηλικιωμένοι, αυτοαπασχολούμενοι, μετανάστες) και να ευθυγραμμίζονται με το πλαίσιο DIGCOMP. Το υλικό θα πρέπει να είναι διαθέσιμο σε απλή γλώσσα, τοπικές διαλέκτες και προσβάσιμους μορφότυπους.
Προς ένα ψηφιακό μέλλον για όλους
Το έργο DIGITAL-IN και η έκθεσή του για το συγκριτικό πλαίσιο προσφέρουν τόσο κάτοπτρο όσο και χάρτη πορείας. Αντικατοπτρίζουν τους τομείς στους οποίους είμαστε ποικίλοι, άνισοι, αλλά με απεργίες και πού μπορούμε να πάμε: προς μια Ευρώπη όπου όλοι, ανεξαρτήτως ηλικίας ή επαγγέλματος, θα μπορούν να συμμετέχουν ουσιαστικά στην ψηφιακή ζωή.
Μάθετε περισσότερα για το έργο: www.digital-in.eu
Διαβάστε την πλήρη συγκριτική έκθεση (N. Kythreotis – N. Ioannides)
Δείτε εδώ τις εκθέσεις εθνικών αναγκών και άλλα παραδοτέα.
Συμμετέχοντα ιδρύματα στο DIGITAL IN
- Πρόγραμμα E-learning του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, Ελλάδα
- EMIT Feltrinelli ETS, Ιταλία
- InterCollege, Κύπρος
- Magtel Foundation, Ισπανία
- T.O.R.O. Training, Λιθουανία